TISHTAR

TISHTAR

«Avesto»dagi mifologiyaga ko’ra, yerdagi barcha suvlarning manbai Tishtar yulduzida saqlanadi. Yovuz kuch Axraman suvli yulduzlarni egallash uchun ularga qarshi parilarni yo’naltiradi. Lekin Tishtar parilarga shikast berib, Farog’kart daryosi bo’yigacha quvib yuboradi. Zardo’shtiylik mifologiyasida Tishtar zaminni suv bilan ta’minlaydi. «Avesto»da Tishtar qasidasi (Tiyr yasht) keltirilgan. Qurg’oqchilik yillarida odamlar Tishtarga yomg’ir yog’dirishni so’rab, iltijolar qilishgan, balki maxsus marosimlar ham o’tkazilgan bo’lishi mumkin. Chunki bu marosimlar zardo’shtiylikning muqaddas an’anasi sifatida o’zbek xalqi o’rtasida hozirgi kunlargacha yetib kelgan.

Tisht – xalq o’rtasida asrlar o’tishi davomida «Sust» nomi bilan o’zgargan. O’zbek xalq og’zaki ijodidagi «Sust xotin» qo’shiqlarida Tishtar obrazi yaratilgan. Qurg’oqchilik kelgan yillarida dehqonchilik bilan shug’ullanadigan odamlar Tishtar – yomg’ir tangrisidan yordam so’raganlar. Bu marosim o’ziga xos ko’rinishda o’tkazilgan: dehqonchilik bilan shug’ullaniladigan joylardagi ayollar to’planishib, odam shaklidagi qo’g’irchoqqa kampirning ko’ylagini kiygizishib, «Sust xotin» qo’shig’ini aytishgan va o’z qo’ni-qo’shnilarinikiga kirishgan. Uy egalari qo’g’irchoqqa suv sepishgan, «Sust xotin» qo’shig’ini aytganlarga xayr–sadaqa berishgan. Quyidagi parchada yaratilgan Sust xotin obrazi «Avesto»dagi suv xudosi Tishtar mifologiyasiga bog’lanadi.

Sust xotin-o, Sust xotin,
Ko’lankasi maydon xotin, Sust xotin.
Dehqonlarni g’am bosdi, Sust xotin.
Omochini chang bosdi, Sust xotin.
Havo yog’sin sevalab, Sust xotin.
Bo’ri qochsin tebalab, Sust xotin,
Bug’doy bo’lsin zarchalab, Sust xotin,
Sag’ir — sug’ir qolganlar, Sust xotin,
Nonni yesin parchalab, Sust xotin,
Sust xotin-o, Sust xotin,
Ko’lankasi maydon xotin, Sust xotin.

Turkiylarning o’ziga xos suvga topinish mifologiyasi bo’lgan. Bu mifologiya ularning boshqa xalqlardan farq qiluvchi mafkurasi mahsulidir. Turkiylar o’zlariga tangri tomonidan sehr–jodu amali berilgan deb hisoblaydilar va ulardagi bunday qobiliyatni tarix ham e’tirof etadi. Turkiylar sehr yo’li bilan yomg’ir yoki qor yog’dirish quvvatiga ega bo’lganligi to’g’risida o’nlab rivoyatlar mavjud.

O’zbek mifologiyasida suv xudosi haqida bitilgan afsonalarning boshqa namunalari ham mavjud. Adabiyotshunos N.Mallayev «O’zbek adabiyoti tarixi» darsligida suv xudosi va kishilarni halokatdan qutqaruvchi qahramon Xubbi obrazi yaratilgan quyidagi mazmundagi afsonani keltiradi:

Juda qadim zamonlarda Farudin va hatto Jamshid zamonasidan burun Amudaryoda Xubbi degan bir yigit bo’lgan ekan. U bir qo’li bilan baliq tutar, ikkinchi qo’li bilan uni quyoshga tutib turar, baliq bir zumda pishar ekan. Xubbi shu xilda baliq yeb, Amudaryoda yetti yuz yil yashabdi, daryoni qo’riqlabdi, biroq yomon ruh, hattoki chivin ham daryoga yaqin yo’lashga botina olmabdi. Xalq suvga ma’mur bo’lib, shad– xurram yashar ekan. Biroq Jamshid zamonasiga kelib Xubbi g’oyib bo’libdi. Kishilar uni osmon suvlarining hukmroni bo’lgan qiz o’g’irlab ketgan deb faraz qilibdilar. Xubbi g’oyib bo’lganidan keyin Amudaryoga uning onasi kelibdi. U birinchi bo’lib qayiq yasabdi, kishilarni qayiqda suzish va dushmanga qarshi suvda jang qilishga o’rgatibdi. Biroq kunlardan bir kun Xubbining onasi ham g’oyib bo’libdi. Lekni kishilar o’z xomiylarini, Xubbi va uning onasini unutmabdilar. Ular qayiqlarda Xubbining onasi qiyofasini tasvirlabdilar.

Demak, «Avesto» faqat diniy kitob emas. U turkiy xalqlarning ham adabiy yodgorliklari va e’tiqodlari ifodalangan, qadimgi o’zbek xalq og’zaki ijodi shakllanishiga samarali ta’sir ko’rsatgan nodir yozma asardir.