Жарқўтон – Ўзбекистон ҳудудидаги энг қадимги шаҳар-давлат

Жарқўтон А.А. Асқаров томонидан Қадимги Шарқ цивилизациясига хос илк деҳқончилик маданияти ёдгорлиги, Т.Ш. Ширинов томонидан илк шаҳар сифатида талқин қилинди.

1994-2003 йиллар давомида Жарқўтон ёдгорлигида Ўзбекистон-Германия археологик экспедицияси қўшимча илмий тадқиқотлар ўтказди. Қазишмалар асосан Жарқўтон ёдгорлигининг арк, шаҳристон ва қабристонида олиб борилди.

Адабиётларда таъкидланиб келинаётган Жарқўтон ёдгорлигининг умумий майдони 100 гектардан ошиқ деган маълумотни нисбий тушунча деб қараш керак. Ёдгорликнинг горизонтал стратиграфиясини инобатга олсак, бир вақтда 100 гектарлик майдонда шаҳар фаолият этмаган. Ёдгорликнинг қабристон жойлашган тепаликларини шаҳар ҳудудидан ажратадиган бўлсак, янада соддароқ шаҳар бўлганлиги кўринади. Булар «арк» ва унинг атрофида жойлашган саккизта катта патриархал уруғ жамоалари мажмуасидан иборат бўлган «шаҳристон»дир. Тепаликлар баландлиги жиҳатидан бир-биридан унчалик фарқ қилмайди.

Жарқўтон арки ёдгорликнинг шимоли-ғарбий қисмида жойлашган, умумий майдони 3 гектар, атрофи 1,20-1,50 метр қалинликдаги мудофаа девори билан ўралган, ғарбий томонида Жарқўтон “шоҳлар саройи” жойлашган. Аркнинг ички қисми кичик тепаликлар мажмуасидан иборат. Бу ерда А.А. Асқаров томонидан қазилган стратиграфик шурф натижасида Сополли маданияти ашёлари билан бирга Кучук I даврига оид сополлар мажмуаси топилган.

Аркнинг шарқий қисмида олиб борилган қазишмалар натижасида 4 та хонадан иборат оила яшаган уй қолдиғи очилди. Уйнинг умумий кўриниши тўғри тўрт бурчак шаклда бўлиб, узунлиги 16, эни 10,5 метр. Топилмалар орасида энг эътиборга молик ашё, бронзадан ишланган пичоқ дастаси бўлиб, унинг гулмихлари темирдан ясалган. Бу топилма Ўрта Осиёда темирнинг пайдо бўлиши борасида янги фикр юритишга имкон беради. Ушбу топилма Сополли маданияти аҳлининг темирни билганлигини кўрсатувчи ашёвий манба бўлиб хизмат қилади.

Жарқўтон аркининг марказий қисмида, кўлами 25х25 метр майдонда олиб борилган тадқиқот ишлари натижасида диаметри 0,90 метрдан 4 метргача келадиган 16 та чуқур жойлашганлиги қайд этилди. Бу чуқурлар ҳар хил даврларга оид бўлиб, бештаси Жарқўтон, учтаси Кўзали, учтаси Мўлали ва бўстон даврларига оид бўлса, бештаси Кучук I даврига оиддир.

Аркнинг жанубий қисмида олиб борилган тадқиқотлар натижасида катта патриархал оила яшаган кўп хонали уй қолдиқлари очилди. Ҳозиргача ўрганилган жойда уйнинг ҳовлиси, тошдан терилган ҳовли йўлакчалари, ҳовлига туташган яшаш хоналари ўрганилди. Иккита қурилиш даври аниқланди. Ҳовли ва йўлакчалар ҳар икки даврда ҳам фаолият кўрсатган. Сиғиниш жойлари - алтарлар доира шаклида бўлиб, улар хона поллари сатҳига нисбатан 0,30-0,35 метр баландликда қурилган. Алтарларнинг девори 0,20 метр баландликда бўлиб, оловда куймаган, ичида кул қатламлари кузатилди. Кўп хонали уйнинг шимол томонида бир-бирига яқин қилиб қурилган иккита хумдон жойлашган.

Жарқўтон аркининг шимолий қисмида олиб борилган ишлар натижасида мавсумий ўчоқ ва хумдон очилди.

Шундай қилиб, Жарқўтон аркининг шимолий, марказий ва жанубий қисмларида олиб борилган ишлар натижасида аркнинг қурилиш усули аниқланди. Арк фақат Жарқўтон даврида фаолият этган. Унинг ғарбий қисмида монументал бино – қалъа, арк атрофи бўйлаб патриархал оилалар яшаган уйлар жойлашган, марказий қисми эса кенг очиқ майдондан иборат бўлган.

Жарқўтон “шаҳристони” аркининг шимоли-шарқий, шарқий ва жануб томонларида жойлашган. У саккизта тепаликлар мажмуасидан иборат. Ўзбек-Олмон экспедицияси № 5, № 6 ва № 8 тепаликларда қазишмалар олиб борди. Натижада, №5 тепаликда бунёд этилган уйлар 1,25 метр қалинликдаги платформа устига қурилганлиги аниқланди.

№6 тепалик шаҳристон тепаликлари орасида энг баланд ва ёдгорликнинг марказий қисмида жойлашган. Бу ерда А.А. Асқаров ва Т.Ш. Ширинов томонидан Жарқўтон олов ибодатхонаси очилган. Сўнгги йилларда бу тепаликда Д. Хуфф қазишма ишларини олиб борди ва ибодатхона қурилишигача ҳам №6 тепаликда маҳобатли иншоот бўлганлигини аниқлади.

№6 тепаликнинг энг қуйи қатламида жойлашган ушбу бино онгли равишда илк Жарқўтон даврида бузиб ташланган ва бизгача бинонинг бир қатор ғишт баландлигидаги ҳолати сақланган. Ўрганилган бино тўғри тўрт бурчак шаклида бўлиб, 0,90 метр қалинликдаги девор билан ўралган. Ушбу бино ичида томонлари 7 метрдан иборат бўлган квадрат шаклли хона, атрофида эса йўлаксимон хоналардан иборат бўлган мажмуа очилди. Мажмуа деворлари ва поллари гипс билан сувалган ва бевосита «оқ сарой»ни эслатади.

№6 тепаликда жами тўртта қурилиш даври кузатилди. Энг қадимгиси тўғри тўрт бурчак шаклли қалъа-«оқ сарой» бўлиб, қуйи қатламда жойлашган, А.А. Асқаров ва Т.Ш. Шириновлар томонидан эса ибодатхонанинг юқори учта қурилиш даври ўрганилган.

Шаҳристоннинг жанубий ва жануби-ғарбий томонида қабристон жойлашган бўлиб, улар олтита тепаликдан иборат. Шаҳристон ва қабристонни табиий жарлик ажратиб туради.

 ШАЙДУЛЛАЕВ ШАПУЛАТ