Termiz va Chag‘oniyonning rivojlangan va so‘nggi o‘rta asrlar davri tarixi va madaniyati

XX asrning 20-yillarigacha Termiz va Chag‘oniyonning o‘rta asrlar davri tarixi va madaniyatini sharhlashda asosiy manba bo‘lib akademik V.V.Bartoldning asarlari hisoblanar edi. Uning arab-fors manbalarini chuqur o‘rganish asosida yaratilgan “Turkiston mo‘g‘ullar bosqini davrida” nomli asarida Termiz va Chag‘oniyon o‘lkalari va ularda mavjud qishloq va shaharlar to‘g‘risida qimmatli ma’lumotlar keltirilgan. Termiz va Chag‘oniyonning o‘rta asrlar davri moddiy madaniyatini o‘rganish 1926 -1928 yillarda Eski Termizdagi termizshohlar saroyida arxeologik qazishmalar o‘tkazish bilan boshlangan.

1936 -1938 yillarda Termizning o‘rta asrlar davri mudofaa istehkomlarida, temirchilar mahallasida va shahar tashqarisida joylashgan inshootlarda keng ko‘lamda qazishma ishlari amalga oshirildi. Ayniqsa, Eski Termizda termizshohlar saroyining to‘liq o‘rganilishi tahsinga loyiq. Bu manbalar va tarixiy ma’lumotlar asosida Termiz shahrining o‘rta asrlar davri tarixiy topografiyasi ishlab chiqildi. Termizning shu davr tarixi va undagi obidalar bayoni M.Ye.Masson rahbarligida yaratilgan “Termiz arxeologik kompleks ekspeditsiyasining to‘plamlari”da o‘z aksini topgan.
1969 yildan boshlab San’atshunoslik ekspeditsiyasining E.V.Rtveladze rahbarligidagi guruhi viloyat hududidagi mavjud arxeologiya yodgorliklarni hisobga olish, xaritaga tushirish va ularning saqlanish holati masalalari bilan bevosita shug‘ullanishni boshladi. Keyinchalik bu “Surxondaryo viloyatining tarixiy, arxeologiya va me’morchilik yodgorliklari majmuasi” degan yirik ilmiy yo‘nalishga aylandi.
Surxondaryo viloyatidagi yodgorliklarni ro‘yxatga olish bilan birga ba’zi bir o‘rta asrlarga oid obidalarda qazishma ishlari ham olib borildi. Dalvarzintepa shahri atrofida joylashgan G‘armalitepa ana shunday yodgorliklar turkumidandir. Termiz va Chag‘oniyonning o‘rta asrlar davri tarixini o‘rganishda Sh.R.Pidayev va T.J.Annayev ham o‘z hissalarini qo‘shdilar.

E.V.Rtveladze tomonidan Toxaristonning arab va fors manbalarda tilga olingan shahar va qishloqlarning nomi hozirgi mavjud arxeologik yodgorliklar bilan taqqoslandi.
1980 yildan boshlab Shimoli-G‘arbiy Toxaristonning markaziy shaharlari bo‘lgan Eski Termiz va Budrachtepalarda o‘rta asrlar davri inshootlari va ular bilan bog‘liq madaniy qatlamlar muntazam ravishda o‘rganilmokda. Natijada Eski Termizda o‘rta asrlar davri mudofaa istehkomlari, shahar xonadonlari, kulolchilar mahallasi va undagi xumdonlar, xristianlar ibodatxonasi kabi inshootlar o‘rganildi. Bu tadqiqotlar tufayli Termiz va Chag‘oniyonning o‘rta asrlar davri madaniyatidan darak beruvchi ko‘plab manbalarga ega bo‘lindi.
Termiz va Chag‘oniyonning IX-XIII asrlar davri tarixi va madaniyati masalalari M.Ye. Masson rahbarligida yaratilgan “Termiz arxeologik kompleks ekspeditsiyasining ilmiy to‘plamlari”, Z.A.Arshavskaya, Z.A.Hakimov, E.V.Rtveladzelarning “Surxondaryoning o‘rta asrlar davri yodgorliklari”, G.A. Pugachenkova va E.V. Rtveladzening “Shimoliy Baqgriya – Toxariston tarixi va madaniyatidan tavsiflar”, E.V. Rtveladze va A.S. Sagdullayevning “O‘tmish asrlar yodgorliklari” kabi asarlarida yoritilgan.
J. Ilyosov va Sh. Rahmonovlar Termiz va Chag‘oniyonning badiiy san’ati, qishloq ahli madaniyati, 1X-XSh asrlar harbiy san’ati va mudofaa istehkomlarini o‘rganish borasida muhim tadqiqotlarni amalga oshirdilar.

Termiz va Chag‘oniyonning so‘nggi o‘rta asrlar davri tarixi va madaniyati (XVI – XIX asrlar) juda kam o‘rganilgan. Viloyat hududlaridagi so‘nggi o‘rta asrlar davriga oid yodgorliklarda o‘tkazilayotgan qazishma ishlari XVI – XIX asrlar mobaynida Termiz va Chag‘oniyon yurtlarida o‘ziga xos madaniyat mavjud bo‘lganligini ko‘rsatmokda.
Termiz va Chag‘oniyonning XVI – XIX asrlar tarixini yoritishda mavjud yozma manbalar bilan bir qatorda bu yerda saqlanib qolgan ma’morchilik inshootlari ham muhim hisoblanadi. 1970 yildan boshlab viloyatning bir qancha hududlarida so‘nggi o‘rta asrlarga oid yodgorliklar ro‘yxatga olinib, ularda dastlabki qazishmalar o‘tkazildi. Bu borada T. Annayev, Sh. Pidayevlar tomonidan To‘palang suv ombori havzasida joylashgan Yoni-kalon qal’asida, Xotinrabotdagi XVI – XIX asrlarga oid karvonsaroyda amalga oshirilgan arxeologik qazishmalarni ta’kidlab o‘tish mumkin.
Shuningdek Ko‘hitang va Boysuntog‘ yon bag‘irlarida, Jarqo‘rg‘on atrofida so‘nggi o‘rta asrlarga oid bir necha yangi yodgorliklar hisobga olindi. Ayniqsa, Eski Termizning qal’a qismida olib borilgan arxeologik qazishmalar tufayli Termizning bu davr madaniyatini ifoda etuvchi ko‘plab moddiy madaniyat namunalari to‘plandi.
Surxondaryo tarixi va bu o‘lkada mavjud arxeologik obidalar xorijiy mamlakatlarning arxeolog, tarixchi, san’atshunos olimlarining doimo diqqat markazida turgan. Eski Termizning buddaviylik yodgorliklaridan topilgan yozuvlarni o‘rganish ishiga xorijlik olimlar, jumladan, hind olimlari B.Mukerji, N.Bxatiya, vengriyalik Ya.Xarmatta va germaniyalik X.Xumbaxlarning qo‘shgan hissasi salmoqlidir.
Mustaqillik yillarida xorijlik olimlarning Surxon vohasi tarixiga qiziqishi ortib, Baqtriyaning bronza davrini o‘rganishda Filipp Koll (AQSh), Ditrix Xuff, Kay Kanyut, Mayk Toyfer (Germaniya), ilk temir davri yodgorliklarida Nikolos Boroffka (Germaniya), Vu Xin (Xitoy), antik davrlar arxeologiyasi bilan Per Lerish, Frans Grenet, Klod Rapen (Fransiya), Kato Kyudzo, K.Tanabe (Yaponiya), Ladislav Stancho (Chexiya) ishtirok etishib voha tarixini o‘rganishga, uning qadimgi madaniyatini jahon xalqlariga tanitishda katta xizmat qilmoqdalar.